Zamek Pilcza w Smoleniu. Warownia na Szlaku Orlich Gniazd na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej

Zamek Pilcza na Szlaku Orlich Gniazd to położona na skale warownia, której wysoka biała wieża góruje nad okolicą. Historia tej jurajskiej twierdzy jest ściśle związana z Pilicą, gdyż dobra te przez wieki miały tych samych właścicieli. Wybierając się na Jurę Krakowsko-Częstochowską, koniecznie wpisz go na listę do zwiedzenia.

Wycieczka na zamek Pilcza w Smoleniu to dobry pomysł na krótki wypad z Krakowa, dojedziesz do niego samochodem w około 1 godzinę, z centrum miasta do pokonania jest nieco ponad 50 km. Do obejrzenia są tutaj ruiny zamku, rezerwat Smoleń, a także stary dworek przy zabytkowej alei kasztanowo-jaworowo-klonowa. Po katastrofie w 2010 roku, gdy runęła część murów, ruiny zamku w Smoleniu zostały zabezpieczone, odbudowano spore fragmenty warowni, więc jest co zwiedzać, warto się tu wybrać także dla panoramy roztaczającej się z cylindrycznej wieży.

Wieża widokowa na zamku w Smoleniu

Najciekawszym miejscem w warowni jest baszta (stołp), czyli najważniejsza część zamku górnego, zbudowana na wysokiej skale, prawdziwe orle gniazdo, z którego roztacza się wspaniała panorama Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Stulecia temu drogę do niej pokonywano dzięki systemowi drabin i pomostów, a w XX wieku, gdy miejsce to stało się atrakcję turystyczną, to na skałę wchodziło się po klamrach, zupełnie jak na górskim szlaku. Po zabezpieczeniu ruin w XXI wieku do wieży zamku Pilcza wchodzi się po drewnianych schodach, a na taras widokowy baszty po zamontowanych w jej wnętrzu metalowych schodach krętych.

Cylindrycza wieża widokowa na zamku w Smoleniu jest najstarszą częścią warowni, stanowiła część zamku górnego, do niej przylegały mury obwodowe biegnące po krawędzi skały, w ich obrębie od wschodu ulokowano budynek mieszkalny. Na wysokim ostańcu dodatkowo znajdowała się cysterna na wodę. Ta niewielka murowana warownia na Szlaku Orlich Gniazd zbudowana została przez Otto z Pilczy w XIV wieku, lecz podejrzewa się, że mogły tutaj wcześniej istnieć jakieś drewniane zabudowania.

Zamek Pilcza – rozbudowa twierdzy

Z czasem zamek Pilcza zaczął się rozrastać, dzisiaj jego teren jest uporządkowany i zarys murów jest dobrze widoczny, lecz jak zwiedzałam to miejsce w latach 90. i pierwszej dekadzie XXI wieku, to ciężko było mi wyobrazić sobie, że powierzchnia tego Orlego Gniazda jest tak duża. Wyróżnić tutaj można aż trzy części, jak już wyżej wspomniałam, najstarszą z nich jest zamek górny z wieżą obserwacyjną, następnie jeszcze w XIV wieku powstał wschodni zamek dolny, a dopiero w XV wieku Jan Granowski dobudował zachodni zamek dolny.

Zamek Pilcza – podzamcze wschodnie

Otto z Pilczy ożenił się z Jadwigą z Melsztyna, w którym polecam obejrzeć odbudowaną w ostatnich latach wieżę zamku Melsztyn, rozpościera się z niej ładna panorama na dolinę Dunajca. Majątek Jadwigi był zastrzykiem gotówki dla jej męża, dzięki czemu do zamku górnego w Smoleniu dobudowano zamek dolny wschodni. Początkowo było to nieufortyfikowane podzamcze, z czasem otoczono je kamiennym murem z chodnikiem dla straży – po uruchomieniu wyobraźni można stać się średniowiecznym wojem patrolującym warownię, gdyż mury odbudowano i odtworzono na nich chodniki. W południowo-wschodniej części podzamcza wschodniego prawdopodobnie była prostokątna wieża obserwacyjna, dzisiaj jest tutaj taras. Na teren zamku wchodziło się ostrołukową bramą, podobnie jak to się odbywa obecnie.

Zamek Pilcza – podzamcze zachodnie

W XV wieku Jan Granowski rozbudował zamek w Pilczy, dzięki niemu powstało podzamcze zachodnie, które dzisiaj prezentuje się najciekawiej, oczywiście po zamku górnym, który jest według mnie głównym celem wycieczki tutaj. Odbudowane dość wysoko mury z białego wapienia zarysowują tutaj kilka pomieszczeń, które niegdyś znajdowały się w sporym renesansowym budynku mieszkalnym. To tutaj na dziedzińcu zobaczysz legendarną studnię. Do zachodniego zamku dolnego wchodziło się od południa, wejście było chronione przez wały, niestety zostały one zniszczone w czasie I wojny światowej, poprzerywano je okopami, były na nich stanowiska ogniowe.

Legendarna studnia na zamku Pilcza

Zwiedzając zamek dolny zachodni zwróć uwagę na zakrytą kratą studnię. Wykuta ona została w litej skale, podobno miała 150-200 metrów głębokości, podobno wykuli ją jeńcy tatarscy i podobno poprowadzone są z niej tajemne tunele, no i podobno niejeden śmiałek próbował w nich poszukiwać skarbów, lecz czy komuś się udało? Nic mi o tym nie wiadomo. Ze studnią związana jest legenda o skarbie, który jest ukryty w krasowym korytarzu, który studnia przecina, inne podanie powiada, że można z niej dostać się do jaskini na Biśniku na południowy-zachód od zamku Pilcza.

Kolejną ciekawostką jest wykorzystywanie studni zamkowej przy produkcji śrutu – jeden z właścicieli tejże nieruchomości, Roman Hubicki, w XIX wieku ulokował na zamku swoją fabrykę śrutu „Batawia”.

Biernat z Lublina na zamku w Smoleniu

W 1492 roku Jan II Pilecki zatrudnił Biernata z Lublina – poetę, tłumacza, bajkopisarza, pewnie poloniści kojarzą tego pana z nauki do egzaminów z renesansu i oświecenia. Biernat pełnił funkcje skryby (sekretarza) i kapelana zamkowego. Swoje dzieło Żywot Ezopa Fryga mędrca obyczajnego i z przypowieściami jego Biernat z Lublina dedykował swojemu opiekunowi, Janowi Pileckiemu. Możliwe, że Biernat zdecydował się na życie na tym właśnie zamku ze względu na bibliotekę Pileckich z niezwykle bogatym jak na tamte czasy księgozbiorem. Co stało się z książkami? Niestety odpowiedzi na to pytanie nie znalazłam, może spłonęły w jakimś pożarze warowni, a może zostały przeniesione do dworku w Smoleniu, a później do zamku w Pilicy?

Ruiny zamku w Smoleniu

Orle Gniazdo w Smoleniu z czasem przestało służyć jako mieszkanie dla kolejnych właścicieli dóbr pilickich. W XVI wieku zamek w Smoleniu był w rękach Wojciecha Padniewskiego, który mieszkał początkowo w folwarku u stóp warowni, może to oznaczać, że jej stan był już w owym czasie zły. Podobno w 1587 roku zamek zdobyły i zrabowały wojska Mak­sy­mi­lia­na Hab­sbur­ga, jest to możliwe, bo 22 listopada tego roku zajęły one Pilicę. W 1610 roku Wojciech wyprowadził się do swojej nowej rezydencji, zamku Pilica. W 1655 roku w czasie najazdu Szwedzi zdobyli Smoleń i znowu podobno, bo jest wiele „podobno” w przypadku tego zabytku, spalili go. Po tym wydarzeniu były plany przeznaczenia ruin na klasztor, lecz franciszkanie nie chcieli się do nich wprowadzić – nie wiem, czy dziwić się im, czy nie, lecz widocznie praca, jaką musieliby włożyć w odbudowę, nie była warta tej nieruchomości. Później mury stały się świetnym źródłem kamienia budowlanego jak to w przypadku niejednego średniowiecznego zamku. Po ostatnim rozbiorze Polski Austriacy wykorzystali kamień z murów do budowy komory celnej na granicy pomiędzy zaborem austriackim i rosyjskim, przebiegającej między Smoleniem a Pilicą.

W XIX wieku Smoleń kupił Roman Hubicki i przeznaczył zabudowania zamku Pilcza na fabrykę śrutu. Na plus było to, że nieco uporządkował ruiny. Od tego momentu stan zabudowań raczej już się nie poprawił aż do lat 70. XX. wieku, gdy PTTK przeprowadziło prace remontowe i zabezpieczające. Dopiero katastrofa budowlana w 2010 roku, gdy zawaliła się część murów, sprawiła, że miejsce to zaczęło się zmieniać.

Grób żołnierzy w ruinach zamku Smoleń

W 2014 roku podczas prac przy odbudowie ruin zamku Pilcza w Smoleniu natrafiono na podzamczu na grób z 1914 roku. Znaleziono w nim szczątki żołnierzy, którzy prawdopodobnie zginęli od bomby albo ostrzału artyleryjskiego. Odnaleziono także dużo amunicji, guziki, sprzączki, okucia, szkaplerze i fragment buta. Przy jednym z pochowanych odkryto ikonę z brązu przedstawiającą świętego Mikołaja Cudotwórcę w otoczeniu kilku innych osób.

Rezerwat przyrody Smoleń

Wędrując do zamku Pilcza, z pewnością odwiedzisz rezerwat przyrody Smoleń, przez który poprowadzona została ścieżka przyrodnicza u podnóża warowni, okrąża ona Górę Zamkową. Na trasie ustawione są tablice informacyjne. Występuje tutaj kilka pomników przyrody ożywionej, są to lipa drobnolistna, jesion wyniosły, a także aleja z lipami, jesionami i jaworami. Można tutaj znaleźć storczyka obuwika pospolitego. Są tu też pomniki przyrody nieożywionej, wapienne ostańce o ciekawych nazwach: Wypaleniec, Zawisza, Skała Gaj, Symulowa Skała w Złożeńcu, Pośrednica w Smoleniu. Utworzony tutaj w 1959 roku rezerwat sprawia, że nie można tutaj wybrać się z psem.

Dworek w Smoleniu

Na zakręcie drogi krajowej nr 794, niedaleko parkingu na zamek Pilcza możesz obejrzeć ciekawy dworek w Smoleniu. Murowany budynek pochodzi prawdopodobnie z drugiej połowy XIX wieku. Ciekawy w nim jest portyk wsparty na trzech kolumnach, a także baryłkowate kolumny przy wejściu do budynku od strony elewacji południowo-wschodniej. Jest to kolejny dworek wybudowany w tym miejscu, poprzedni był prawdopodobnie drewniany. Istnienie folwarku pod zamkiem wspomniane jest już w XV wieku. Obecna budowla zbudowana została przez Leona Epsteina. W okresie międzywojennym podobno mieściła się tutaj szkoła.

Dworek w Smoleniu – współrzędne GPS: 50.439142, 19.676764

Co można zwiedzić w pobliżu zamku Pilcza?

Zamek Smoleń, później zwany Pilcza to pierwsza siedziba Toporczyków, którzy z czasem zaczęli zwać się Pilickimi, po nich dobra pilickie przechodziły zazwyczaj w całości w ręce kolejnych właścicieli, stąd w niewielkiej odległości od warowni można obejrzeć inne zabytki fundowane przez możnowładców i fabrykantów.

• Ośrodek Edukacji Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego – miejsce to położone jest w pobliżu zamku. Jest tutaj ekspozycja przyrodnicza z obszaru Jury, można także przenocować. Współrzędne GPS: 50.439218, 19.668312.
• Wystawy: Jurajska Zbrojownia i Okna Czasu, które obejrzysz przy punkcie gastronomicznym z parkingu na zamek, są one płatne. Pierwsza przedstawia historię zamku, a druga historię kobiet od paleolitu do XX wieku.
• Dolina Wodącej, Zegarowe Skały i Grodzisko Pańskie – te trzy miejsca znajdziesz przy czerwonym szlaku na południe od zamku, szlak przebiega u stóp warowni. Trasa jest przyjemną opcją na wycieczkę pieszą, ze skałek roztacza się panorama, same formacje skalne są bardzo ciekawe. Można zrobić niewielką pętlę, czas przejścia to ok. 2 h.
• Pilica – miasto ze średniowiecznym rynkiem, na którym odbudowano ratusz, budynek jest według mnie wart obejrzenia. W mieście poza tym warto zobaczyć kościoły.
• Pałac/zamek w Pilicy – pałac z fortyfikacjami położony jest w dużym parku. Miejsce jest zaniedbane, lecz ciekawe.
• Pałac w Wierbce – niedaleko od Pilicy położona jest Wierbka, w której jest fabryka OSPEL, ulokowana w historycznych budynkach, jej wieżyczka przypomina do złudzenia wieże w neogotyckich zamkach. Za fabryką znajdziesz ruiny pałacu, zachowały się ściany i ładne elementy dekoracyjne.
• Strażnica w Ryczowie – ruiny średniowiecznej strażnicy, która zbudowana była na niewielkiej skale. Przebiega tędy Szlak Warowni Jurajskich.
• Gród na Górze Birów – zrekonstruowany gród na wzgórzu, zobaczysz tutaj drewnianą wieżę bramną, palisadę i chatę oraz fajny widok na zamek w Ogrodzieńcu. Można się nieco rozczarować, jeśli widziało się inne miejsca tego typu.
• Zamek w Ogrodzieńcu – najbardziej okazały zamek na Szlaku Orlich Gniazd, który pojawił się w wielu filmach. To obowiązkowy punkt wycieczki na Jurę Krakowsko-Częstochowską.

Zamek Pilcza w Smoleniu – parking, zwiedzanie, informacje praktyczne

• Samochód możesz zaparkować na parkingu pod zamkiem, z którego czeka Cię około 5-minutowy spacer przez rezerwat Smoleń do bramy zamkowej: 50.439858, 19.67567.
• Wstęp na zamek Pilcza w Smoleniu jest od pewnego czasu płatny, w 2025 bilet normalny kosztował 15 PLN. Aktualne godziny otwarcia i cennik możesz sprawdzić na FB zamku: Godziny otwarcia zamku w Smoleniu.
• Nie można tutaj wybrać się z psem ze względu na rezerwat przyrody. Teren objęty rezerwatem możesz sprawdzić tutaj: obszar rezerwatu przyrody Smoleń.
• Zamek Pilcza jest na Szlaku Orlich Gniazd.

Zamek Pilcza w Smoleniu – współrzędne GPS: 50.438375, 19.675346