U podnóża wschodniej części Otrytu krzyżowały się dwa szlaki handlowe, przez które ciągnęli kupcy z dalekich stron. Miejsce takie nie mogło pozostać puste, lokowanie tutaj miasta było świetnym pomysłem i tak oto w XVIII wieku lokowano tutaj miasto, które nazwano Urbanice, dzisiaj znamy je pod nazwą Lutowiska.
Przemierzając Wielką Pętlę Bieszczadzką z Ustrzyk Górnych do Ustrzyk Dolnych, z pewnością będziesz przejeżdżać przez Lutowiska. To niewielkie miasteczko w XIX wieku słynęło z targów bydła, o czym przypomina tutaj ładny mural na budynku gminy. Warto się tutaj zatrzymać i wybrać na wędrówkę ścieżką historyczno-przyrodniczą Ekomuzeum „Trzy kultury”. W samym mieście znajdziesz kilka punktów z tej trasy.
O czym przeczytasz we wpisie:
- Lutowiska – miasto, które zasłynęło z targów bydła
- Mural w Lutowiskach
- Powojenne Targi Końskie w Lutowiskach
- Zwiedzanie Lutowisk
- Ekomuzeum „Trzy Kultury” w Lutowiskach
- Ścieżka historyczno-przyrodnicza wokół Lutowisk
- Kościół neogotycki w Lutowiskach
- Horoskop Celtycki i Owadzie Śródmieście w Lutowiskach
- Ośrodek Informacji i Edukacji Turystycznej BdPN w Lutowiskach
- Ruiny synagogi
- Cmentarz żydowski w Lutowiskach
- Cmentarz grekokatolicki i cerkwisko w Lutowiskach
- Cerkiew w Lutowiskach
- Lutowiska – informacje praktyczne
Lutowiska – miasto, które zasłynęło z targów bydła
Lutowiska założone zostały w XVI wieku na prawie wołoskim jako wieś. Ich nazwę wywodzi się od ruskiego słowa: letowyszcze, które oznaczało miejsce letnich wypasów, jednak w momencie lokowania miasta w XVIII wieku nazwano je Urbanicami od nazwiska Ludwika Urbańskiego, który postarał się o przywilej lokacji, jednak szybko powrócono do dawnej nazwy. Później jeszcze raz Lutowiska przemianowano, było to w czasach, gdy leżały na terenie ZSRS, nazywano je wtedy Szewczenko.
Krzyżowały się tutaj dwa szlaki handlowe: jeden od strony Przemyśla do Użhorodu (ówcześnie węgierskie miasto Ungvar), drugi z Sanoka ku Turce, dolinie Dniestru i okolicznym terenom.
W 1742 roku król August III nadał miastu przywilej organizacji 10 jarmarków w roku, dla porównania niedalekie Lesko i Sanok miały tylko po 2 jarmarki. Oprócz tego, co tydzień odbywały się tutaj targi. Jednak powracając do jarmarków, to w czasie ich trwania do miasta sprowadzano nawet po kilka tysięcy sztuk bydła. Wyobraź sobie ten wyjątkowy zapach, który musiał się tutaj unosić.
Mural w Lutowiskach
Wjeżdżając do Lutowisk ciężko nie zauważyć wielkiego muralu, który zdobi ścianę budynku urzędu gminy, stojącego tuż przy głównej drodze przez miejscowość. Namalowany w formie przypominającej czarno-białe zdjęcie przedstawia dawny rynek w Lutowiskach, na którym odbywa się scenka rodzajowa związana z Targami Końskimi, z których miejsce to słynie. Przedstawienie okolone jest haftem karpackim w charakterystycznym brązowym kolorze, a w jego centralnym punkcie na samej górze widnieje herb gminy Lutowiska, którym jest podkowa z krzyżem – w muralu zaznacza się wielowiekowa tradycja.
Powojenne Targi Końskie w Lutowiskach
Nawiązując do jarmarcznej historii Lutowisk, co roku odbywają się tutaj Powojenne Targi Końskie. Wydarzenie to ma na celu promocję dziedzictwa kulturowego regionu i kontynuowanie dawnych tradycji. Organizowane są corocznie w pierwszy weekend lipca.
Zwiedzanie Lutowisk
W Lutowiskach jest kilka ciekawych miejsc do obejrzenia, w zależności od tego ile masz czasu, możesz obejrzeć tylko punkty położone w bezpośrednim sąsiedztwie Wielkiej Pętli Bieszczadzkiej lub wybrać się na dalszą wędrówkę ścieżką historyczno-przyrodniczą Ekomuzeum „Trzy Kultury” w Lutowiskach. Pomysłodawcy proponują, aby rozpocząć zwiedzanie Lutowisk przy neogotyckim kościele, jest tutaj spory parking, na którym można pozostawić samochód (są tutaj tablice informacyjne o atrakcjach turystycznych w gminie). Ścieżka wokół Lutowisk ma 13 km i jeżeli poruszasz się autem, to ja polecę Ci wystartować w innym miejscu, przy cerkwisku i stąd później podjechać do miasta, aby obejrzeć mural w Lutowiskach, ruiny synagogi, neogotycki kościół, horoskop celtycki i owadzie śródmieście. Punktów na trasie jest sporo, mi udało się dotrzeć do kilku z nich, jeden z punktów trasy, Stanicę Kresową Chreptiów obejrzałam nim dojechałam do Lutowisk, wpis o niej znajdziesz tutaj: Stanica Kresowa Chreptiów w Lutowiskach – filmowa ciekawostka Bieszczad.
Ekomuzeum „Trzy Kultury” w Lutowiskach
W Lutowiskach stworzono inicjatywę, która nie jest klasycznym muzeum, gdyż nie ograniczają jej mury, „eksponaty” są rozproszone w terenie, są żywe, zmieniają się, nie mieszczą się w gablotkach, aby nie osadził się na nich kurz. Ekomuzeum „Trzy Kultury” w Lutowiskach nastawione jest na wielokulturowość, a jego nazwa nawiązuje dokładnie do trzech kultur, które tutaj współżyły przez kilka stuleci: Żydów, Ukraińców i Polaków, ta społeczność po II wojnie światowej przestała istnieć.
Ekomuzeum „Trzy Kultury” w Lutowiskach w 2006 roku otrzymało Środkowoeuropejską Nagrodę Dziedzictwa za skuteczne łączenie ochrony przyrody z zachowaniem dziedzictwa kulturowego i lokalnej tożsamości.
Ścieżka historyczno-przyrodnicza wokół Lutowisk
Oznakowana białym kwadratem przekreślonym niebieską przekątną ścieżka historyczno-przyrodnicza wokół Lutowisk to propozycja Ekomuzeum „Trzy Kultury”, która ma za zadanie przybliżyć zwiedzającym okolicę. Oznaczone jest tutaj 17 punktów, które pokazują miejsca ciekawe ze względów historycznych i ciekawostki przyrodnicze, są także oznaczone panoramy: „Korony Bieszczadów”, Pasma Otrytu, Doliny Skorodnego. Trasa ma 13 km, trzeba sobie na nią zarezerwować ok. 3 h 30 min.
- Kościół neogotycki – początek trasy
- Ruiny synagogi
- Arboretum szkolne
- Przystanek „Płazy”
- Kirkut
- Panorama „9Korony Bieszczadów”
- Przystanek „Ptaki”
- Przystanek „Rośliny”
- Wiata Leśnika
- Panorama Pasma Otrytu
- Przystanek „Ssaki”
- Przystanek „Gady”
- Panorama Doliny Skorodnego
- Wiata Wędrowca
- Na Szlaku Filmowców – Chreptiów
- Chyża bojkowska
- Cerkwisko i cmentarz grecko-katolicki
Kościół neogotycki w Lutowiskach
Pierwszym punktem ścieżki wokół Lutowisk jest kościół neogotycki i niezależnie od tego, czy wybierzesz się obejrzeć wszystkie miejsca z listy, czy tylko te blisko Wielkiej Pętli Bieszczadzkiej, to ten zabytek warto zobaczyć. Kościół neogotycki w Lutowiskach to jedyna neogotycka świątynia na terenie Bieszczad.
Ciekawa jest jego historia. Wierni nie mieli pieniędzy na budowę świątyni, lecz mieszkający od 1907 roku w Lutowiskach ksiądz Michał Huciński wymyślał coraz to nowe sposoby pozyskania środków. Jeździł z kwestami po Galicji, pisał również listy z prośbami do monarchów europejskich i to się opłaciło, bo wsparcia finansowego udzielił król Zjednoczonego Królestwa Edward VII.
Kościół w Lutowiskach budowany był przez około dekadę od 1911 roku. Jakby nie dość tego, że brakowało funduszy, to przyszła wojna. Świątynię poświęcono dopiero w 1923 roku. Do 1939 roku zakupiono całość wyposażenia. Drewniane elementy wystroju, jak ambona, ławy, a także ołtarz były bogato zdobione, w okna wstawiono witraże.
Jednak czasy, jakie nadeszły po II wojnie światowej, nie były dla kościoła w Lutowiskach łaskawe, gdyż wojna tutaj praktycznie zakończyła się dopiero po regulacji granic w 1951 roku. Gdy Lutowiska należały do ZSRS, kościół zamieniono w magazyn, wyposażenie zniszczono. Do 1960 roku świątynia stała pusta, poświęcono ją znowu dopiero w 1963 roku. W 1986 roku wnętrze otrzymało nowy wystrój, a kościół konsekrowano pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika.
Horoskop Celtycki i Owadzie Śródmieście w Lutowiskach
Przy neogotyckim kościele pw. św. Stanisława są jeszcze dwie ciekawostki, które można obejrzeć, pierwsza z nich to Horoskop Celtycki w Lutowiskach. Ustawione są tutaj tablice z horoskopem wymyślonym przez celtyckich druidów. Można tu odnaleźć swój celtycki znak zodiaku i sprawdzić jakie drzewo mu przypisano, rośnie ono obok tablicy.
Drugą ciekawostką przy kościelnym parkingu jest Owadzie Śródmieście w Lutowiskach. Jest to makieta XIX-wiecznego układu ubranistycznego Lutowisk, jednak jej forma jest niecodzienna, gdyż jest to miasteczko dla owadów. Niestety jest ona bardzo zaniedbana, lecz nadal można dopatrzyć się uroczych elementów. Przedstawione są tu dwa rynki w Lutowiskach, odtworzono w miniaturze 70 budynków.
Ośrodek Informacji i Edukacji Turystycznej BdPN w Lutowiskach
Naprzeciwko parkingu znajdziesz kolejne miejsce, które może zainteresować turystów. Ośrodek Informacji i Edukacji Turystycznej BdPN w Lutowiskach – można tu zasięgnąć informacji o Bieszczadach, a także przenocować, organizowane są tutaj wystawy czasowe, prowadzona jest sprzedaż wydawnictw regionalnych.
Ruiny synagogi
Przed II wojną światową Lutowiska były największym skupiskiem ludności żydowskiej na całym terenie obecnych polskich Bieszczadów. W miejscowości można obejrzeć ruiny synagogi i kirkut, są one oznaczone na ścieżce historyczno-przyrodniczej wokół Lutowisk. II wojna światowa przyniosła kres społeczności. Strasznym wydarzeniem w historii miejscowości było rozstrzelanie przez gestapowców około 650-mieszkańców, zbrodni dokonano w północnej części miasta, około 100 metrów na północ od kościoła znajduje się tablica pamiątkowa. Odbyło się to 22 czerwca 1942 roku, wtedy także spalono synagogę i żydowskie domy w Lutowiskach, czyli praktycznie spalono całą drewnianą zabudowę w miejscowości.
Cmentarz żydowski w Lutowiskach
Miejsce pochówku Żydów, czyli cmentarz żydowski w Lutowiskach zgodnie z nakazami religijnymi znajduje się poza miastem. Jest to drugi co do wielkości cmentarz żydowski w Bieszczadach, większy od niego jest tylko ten w Lesku. Zinwentaryzowano tutaj ponad 1000 nagrobków. Zachowało się tutaj co najmniej 500 macew, na najstarszej widnieje rok 1796, a na najmłodszej 1940.
Cmentarz grekokatolicki i cerkwisko w Lutowiskach
Podróżując Wielką Pętlą Bieszczadzką od strony Smolnika, w którym można obejrzeć cerkiew UNESCO, przy wjeździe do Lutowisk po lewej stronie widać na stoku cmentarz grekokatolicki, a przed nim dość spory model cerkwi. Warto się tutaj zatrzymać, mimo że świątynia nie dotrwała do naszych czasów. To jeden z punktów ścieżki przyrodniczo-historycznej.
Położony na stoku wzgórza tuż poniżej cerkwiska cmentarz grekokatolicki w Lutowiskach wykorzystywany był przez katolików obu obrządków. Najstarsze zachowane tutaj nagrobki pochodzą z lat 60. XIX wieku. Jeden z nich łatwo rozpoznać, bo jest to okazała mogiła z czerwonego piaskowca, pochowano w niej ks. Josyfa Koteckiego. Uwagę przykuwa grób Antoniego Rokoszaka, posterunkowego policji, który w 1920 roku został zabity przez przemytników – opisane jest to na tabliczce przytwierdzonej do krzyża na mogile.
Cerkiew w Lutowiskach
Niewielki pagórek otoczony lipami i drewniany krzyż to jedyny ślad po cerkwi grekokatolickiej w Lutowiskach. Świątynię pod wezwaniem św. Michała Archanioła wzniesiono w 1898 roku. Była bardzo ładną budowlą w tzw. narodowym stylu ukraińskim, mocno rozbudowaną na boki, z 5 podobnych budynków do dzisiaj przetrwała jedynie cerkiew w Bystrem. W latach 1945-51 funkcjonowała jako cerkiew prawosławna, a w latach 1951-1963 jako kościół katolicki. Niestety po 1963 roku opuszczono ją i zaczęła niszczeć. W 1969 roku odnotowano, że z bogatego ikonostasu, w którym było 31 ikon, przetrwało tylko 9, był tu też ołtarz z obrazem św. Michała Archanioła i ławki. Podjęto decyzję, że cerkiew w Lutowiskach wykorzystana zostanie na muzeum regionalne.
W 1970 roku PTTK z Ustrzyk Dolnych podjęło się remontu, lecz szybko wyczerpały się fundusze i taki był początek końca budynku. W 1979 roku cerkiew w Lutowiskach została przekazana parafii katolickiej, po czym w kolejnym roku budynek rozebrano, a materiał wykorzystano do budowy kościoła w Dwerniku.
Lutowiska – informacje praktyczne
- Samochód można zaparkować na dłużej na parkingu przy kościele parafialnym: 49.253819, 22.691778.
- Dookoła Lutowisk poprowadzona jest ścieżka historyczno-przyrodnicza. Długość: 13 km, czas przejścia: ok. 3h 30 min.
- W Lutowiskach rozpoczyna się zielony szlak na Pasmo Otrytu, spod cerkwiska można w ok. 2 h dojść do kultowej Chaty Socjologa.
- Niecałe 6 km od Lutowisk znajduje się cerkiew w Smolniku wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO – warto ją zobaczyć.
Lutowiska centrum – współrzędne GPS: 49.251302, 22.695274
