Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu. Najstarsza biblioteka publiczna w Polsce

Przy północnej pierzei Placu Wolności w Poznaniu uwagę przykuwa narożny budynek wyglądający jak pałac, jego fasadę zdobi rząd kolumn, nad nim jest okazały, trójkątny fronton. To Biblioteka Raczyńskich, najstarsza publiczna biblioteka w Polsce, można ją zwiedzać, do czego zachęcam.

Hrabia Edward Raczyński to jedna z ciekawszych postaci Wielkopolski XIX wieku, za młodu dużo podróżował, jego dziennik podróży do Turcji został nawet wydany. Zapisał się w historii regionu i Poznania wieloma działaniami prospołecznymi, współfinansował m.in. budowę wodociągu w Poznaniu, o czym przypomina fontanna Higiei tuż przy budynku Biblioteki Raczyńskich. To dzięki Edwardowi powstała w Poznaniu pierwsza biblioteka publiczna, uważana za najstarszą bibliotekę publiczną w Polsce, kupił działkę pod nią i zbudował piękny pałacowy budynek, w którym się mieści. Biblioteka Raczyńskich funkcjonuje do dzisiaj, można do niej zajrzeć, wypożyczyć książkę, skorzystać z czytelni, a także zwiedzać – z ostatniej opcji skorzystałam, miejsce jest warte przekroczenia progu drzwi.

Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu

Ulubioną książką Edwarda Raczyńskiego była Iliada Homera, to przez nią dotarł aż do Turcji, gdzie uczestniczył w wykopaliskach archeologicznych w poszukiwaniu Troi. Pewnie fascynacja starożytnością sprawiła, że chciał z Poznania stworzyć nowe Ateny, które miały być ośrodkiem kultury, sztuki i nauki. W tym celu kupił w 1821 roku pokaźną działkę przy obecnym Placu Wolności. W 1822 rozpoczął na niej budowę okazałego budynku, który architekturą przypomina pałac, jego fasada nawiązuje wyglądem do wschodniej fasady Luwru, polecam porównać, rzeczywiście kolumnada i wykończenie szczytu są zbliżone do siebie wizualnie. Tuż obok miała być galeria malarstwa polskiego, niestety ten projekt nie został zrealizowany, lecz około 100 lat później powstało w pobliżu Muzeum Wielkopolskie w Poznaniu, dzisiaj znane jako Muzeum Narodowe w Poznaniu, do którego w XXI wieku dobudowano nowe skrzydło Galerii Malarstwa i Rzeźby, więc jak dla mnie, wizja Edwarda w pewnej mierze została zrealizowana.

Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu przy Placu Wolności została otwarta w 1829 roku, jest to najstarsza biblioteka publiczna w Polsce, która nadal istnieje, ma wiele filii i cały czas udostępniona jest dla czytelników.

Zwiedzanie Biblioteki Raczyńskich

Biblioteka Raczyńskich jest otwarta nie tylko dla czytelników, lecz także dla zwiedzających, wystarczy przekroczyć jej próg, gdzie na wejściu czeka na chętnych duży ekran dotykowy z historią miejsca i możliwością odczytania QR code, który kieruje do audioprzewodnika. Przed dalszą wycieczką polecam skorzystać z szatni, takie są wymogi czytelni w nowym budynku, a warto do niej zajrzeć, aby obejrzeć tylną fasadę pałacowego gmachu i wystawę na parterze. Ja nieco nie ogarnęłam tematu przed wejściem do czytelni, dlatego uprzedzam Cię, da Ci to możliwość lepszego przygotowania się do zwiedzania.

To, co widać w pałacowej części Biblioteki Raczyńskich, niestety nie jest oryginalne, zostało odtworzone, gdyż w trakcie walk o Poznań w czasie II wojny światowej budynek został zniszczony, ocalała jedynie część kolumnady i ściany wschodniej. Gmach został odbudowany, ukończono go w 1956 roku, zrekonstruowano go na podstawie materiałów archiwalnych, a w przypadku niewiadomych, wzorowano się na wnętrzach pałacu w Rogalinie, skąd wzięto np. wzór drzwi zewnętrznych i toskańskie kolumny w holu. Klatka schodowa została zmieniona – pierwotnie była jednostronna i skromniejsza. Niestety nie wiem, jak wyglądała, nie udało mi się znaleźć archiwalnych zdjęć, lecz obecna zachwyca, więc możliwe, że przekształcenie wyszło wnętrzu na dobre.

Warto zwiedzać budynek odsłuchując audioprzewodnik Biblioteki Raczyńskich, co pozwala poznać historię instytucji, a także zwrócić uwagę na szczegóły wnętrz. Do obejrzenia są tu hol, piękne schody, piętro z Filią Sztuki, która jest najciekawszym pomieszczeniem przypominającym nieco bibliotekę z baśni. Drugie piętro na cudowne zdobienia sufitów, warto się tu wdrapać. Podobno można także wyjść na balkon widoczny od strony Placu Wolności, ja nieuważnie słuchałam audioprzewodnik i jedynie spojrzałam na balkon przez okno, więc kiedyś trzeba będzie tu wrócić i naprawić swój błąd. Drzwi na balkon znajdują się w drugiej sali Filii Sztuki. Po obejrzeniu historycznej części warto zajrzeć do nowoczesnej czytelni, która czaruje przestronnością, ogrodem i możliwością spojrzenia na pałacową część fasady od drugiej strony. O tym wszystkim niżej.

Niesamowite schody w Bibliotece Raczyńskich

Po schodach wchodzi się na wyższe kondygnacje, balustrady zdobione są rózgami liktorskimi, to te niesamowite dekoracje wykończone toporkiem. W starożytności rózgi liktorskie oznaczały siłę władzy państwowej, z czasem zaczęto je interpretować jako wyraz idei „w jedności siła”, ponieważ cały pęk rózg ciężko przełamać. To nie jedyne niesamowite zdobienia na klatce schodowej, zwróć także uwagę na sufity, które na drugim piętrze udekorowane są motywem kwiatowym.

Filia Sztuki – tutaj koniecznie musisz zajrzeć!

Na pierwszym piętrze pałacu Biblioteki Raczyńskich znajduje się Filia Sztuki, to najpiękniejsze miejsce gmachu. To właśnie te wnętrza od początku istnienia biblioteki przeznaczono na zbiory. Duże okna wychodzą na Plac Wolności, za nimi jest loggia z kolumnadą pełniąca funkcję balkonu, co ciekawe, kolumny wykonane są z żeliwa, a nie z kamienia, czy betonu. Pięknie zdobiony jest na loggi sufit, warto zadrzeć głowę do góry. Jednak powracam do wnętrza Filii Sztuki, która nieco przypomina mi bajkową bibliotekę w Admont w Austrii. Wykończona jest na biało, są tutaj dekoracyjne szafy na książki, które ozdobione są kolumnami wykończonymi kapitelami, motywy dekoracyjne dodatkowo podkreślono złotą farbą. Z dekoracyjnych sufitów zwisają żyrandole. Ostatnia sala jest czytelnią, to w tym miejscu znajdował się apartament Raczyńskich.

Biblioteka Raczyńskich czy pałac przy Placu Wolności?

Wnętrze Biblioteki Raczyńskich przypomina pałac i nie jest to dalekie prawdzie, gdyż w czasach Edwarda budynek ten był nie tylko biblioteką, pełnił również funkcję rezydencji Raczyńskich w Poznaniu. Rodzina miała apartamenty na pierwszym piętrze, czyli na tym samym, na którym jest piękne zabytkowe wnętrze najstarszej publicznej biblioteki w Polsce, obecnie Filii Sztuki. Na drugim piętrze urządzone były mieszkania służbowe dla bibliotekarza, zarządcy budynku i woźnego.

Zbiory specjalne i nowy gmach Biblioteki Raczyńskich

Jak już wyżej wspomniałam, w czasie II wojny światowej Biblioteka Raczyńskich przy Placu Wolności została zniszczona, spłonęło 90% księgozbioru. Szczęściem w nieszczęściu było to, że nim doszło do katastrofy, Józef Raczyński wywiózł około 17 tysięcy (ze 180 tysięcy) jednostek zbiorów do majątku w Obrzycku, gdzie można obejrzeć piękny pałac i park, polecam to miejsce na weekendową wycieczkę.

Dzisiaj na drugim piętrze Biblioteki Raczyńskich znajduje się magazyn zbiorów specjalnych z najstarszymi i najcenniejszymi zbiorami instytucji, m.in. pierwsze wydanie „O obrotach sfer niebieskich” Mikołaja Kopernika.

Warto na koniec zwiedzania przejść do nowego gmachu, który dobudowano do pałacowego budynku w XXI, mieści on czytelnię i salę wystaw. Znajduje się on na tyłach działki, można stąd obejrzeć, jak wygląda północna fasada historycznej Biblioteki Raczyńskich. Za przeszkleniami ścian łącznika można zobaczyć gmach Muzeum Narodowego w Poznaniu i dostrzec wieżę Zamku Przemysła II. Z czytelni nowego gmachu poprowadzone są schody na dół do holu, w którym rozpoczęło się wycieczkę po Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu.

Wiedza dostępna dla wszystkich

Wizja Edwarda Raczyńskiego była taka, żeby każdy niezależnie od pochodzenia i posiadanego majątku mógł posiąść wiedzę z książek, określił to w statucie Biblioteki Raczyńskich: „Przeznaczeniem Biblioteki Raczyńskich jest aby w czytelni, która w tejże będzie urządzoną, każdy bez różnicy osób w dniach i godzinach oznaczonych miał prawo z niej korzystać”. Budziło to sprzeciw społeczny klas wyższych, gdyż dotychczas dostęp do literatury miało wąskie grono ludzi, jednak jak chciał Edward, tak się stało i do dzisiaj zbiory są dostępne dla każdego chętnego, a w dobudowanej nowoczesnej czytelni można spotkać sporo ludzi.

Fontanna Higiei na Placu Wolności w Poznaniu

Zwiedzając Bibliotekę Raczyńskich w Poznaniu, warto zwrócić uwagę na ustawioną na placu Wolności fontannę Higiei, która przypomina o historii pierwszych wodociągów w Poznaniu, które w znacznej mierze sfinansował hrabia Edward Raczyński. Twarz bogini ma rysy żony Edwarda Konstancji Raczyńskiej, która współpracowała przy tworzeniu Biblioteki Raczyńskich. To postać ciekawa, Konstancja tłumaczyła różne dzieła, stworzyła ilustracje do „Wspomnień Wielkopolski”, pierwszego dzieła dotyczącego wielkopolskiej regionalistyki.

Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu – zwiedzanie, informacje praktyczne

• Bibliotekę Raczyńskich przy Placu Wolności w Poznaniu można zwiedzać w godzinach otwarcia placówki. Wejście do budynku od pl. Wolności jest czynne od poniedziałku do piątku w godz. 9:00 – 20:00, w soboty 10:00 – 17:00 (informacje na listopad 2025). Aktualne godziny i dni otwarcia polecam sprawdzić na stronie: Biblioteka Raczyńskich godziny otwarcia.
• Zwiedzanie Biblioteki Raczyńskich jest bezpłatne.
• Na miejscu dostępny jest audioprzewodnik, do którego można przejść, odczytując QR code na ekranie informacyjnym przy wejściu od strony Placu Wolności lub wchodząc na stronę: Audioprzewodnik Biblioteki Raczyńskich.
• Przed wejściem do czytelni w nowym gmachu skorzystaj z szatni, możesz to zrobić na samym początku zwiedzania, gdyż na piętrze ze starego gmachu można przejść do nowego.

Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu – współrzędne GPS: 52.408380, 16.928603