Dwór obronny – zamek w Wieruszycach niedaleko Łapanowa

Dolina Stradomki znana jest od stuleci jako trakt handlowy strzeżony przez liczne grodziska, z czasem niedaleko jednego z nich zbudowano wieżę obronną, do której dobudowano pokaźny budynek. Miejsce to znajdziesz w powiecie bocheńskim, niedaleko Łapanowa – to zamek w Wieruszycach, a może dwór obronny w Wieruszycach? Zdania są podzielone, lecz niezależnie od nazewnictwa zabytek jest perełką regionu.

Zamek w Wieruszycach został zbudowany przez Wieruskich na początku XV wieku na szczycie wysokiego wzgórza, to od ich nazwiska wziął nazwę majątek. Nieopodal na cyplu wzniesienia znajdowało się już wcześniej grodzisko stożkowate, które można oglądać do dzisiaj.

Zwiedzanie zamku w Wieruszycach

Teren majątku od 1981 roku jest w rękach prywatnych i od tego czasu jest w remoncie. Budynki rzeczywiście zmieniają się na przestrzeni lat. Zwiedzanie zamku w Wieruszycach jest możliwe tylko raz do roku w czasie Dni Ziemi Bocheńskiej. W 2023 roku była możliwość obejrzenia dwóch sal we wnętrzu budynku – Sali Rycerskiej na parterze, który bardziej wydaje się być przyziemiem, gdyż trzeba do niego zejść po kilku schodkach i sali na piętrze. W obu punktem centralnym są kominki.

Kominek w Sali Rycerskiej w Wieruszycach ozdobiony jest w żeliwną płaskorzeźbą przedstawiającą kulminacyjną scenę bitwy pod Grunwaldem, czyli śmierć wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego Ulricha von Jungingena z rąk polskiego rycerza Mszczuja ze Skrzynna. Nad nim umieszczony jest kamienny herb. Dodatkowo na parterze uwagę przykuwa kolebkowe sklepienie.

Na piętro prowadzą urocze kręte schody, które, gdy spojrzy się w dół znikają w piwnicy, więc może kiedyś i ta część zostanie udostępniona dla turystów. Charakter pomieszczenia jest bardziej przyjazny w porównaniu z parterem, wyraźnie mieszkalny. Tutejszy kominek ozdobiony jest kaflami ze scenką rodzajową.

Oba udostępniane do zwiedzania pomieszczenia wyposażone są w antyczne meble.

Legenda o zbóju Szycu

Nazwy miejscowości w Polsce często pochodzą od określonych powinności, tzw. nazwy służebne, lecz legenda o zbóju Szycu wywodzi je od imienia zbójnika, który dokazywał na obszarze między Wieliczką, Limanową i Bochnią.

Łupi bogatych, daje biednym – aż tak pięknie w dziejach zbója Szyca nie było, bo po nazwach miejscowości, które na tych terenach można znaleźć, to nie przebierał w ofiarach. Tak oto na trakcie z Krakowa na wschód łapał panów – stąd Łapanów. Zrabowani panowie skrzyknęli się: „łap Szyca!” – stąd nazwa miejscowości Łapczyca. W Gdowie pozostawił same „gdowy”, bo im mężów wybił. Podobno w Dobczycach „dobywali Szyca”, w Nieprześni panowie natrafili na opór i „nie przeszli”. A na zamku w Wieruszycach urzędowała banda zbója Szyca „Wiara Szyca”. Wreszcie panowie nie wytrzymali, zebrali się, pojmali i powiesili zbójnika, a wtedy ktoś z obserwatorów w tłumie krzyknął z ulgą „wisi Szyc!” i stąd Wiśnicz.

Zamek czy dwór w Wieruszycach?

Zabytek najczęściej nazywany jest zamkiem, tak też jest oznaczony na mapach Google, lecz w rzeczywistości jest to murowany dwór obronny. Wpierw wybudowano na wzgórzu cylindryczną wieżę, z czasem dobudowano do niej budynki mieszkalne w stylu późniego gotyku, następnie przybrał on w pełni renesansową formę. Dwór w Wieruszycach zbudowano z powszechnie występującego na tych terenach piaskowca i cegły.

Do majątku poprowadzona była kręta, stroma droga od strony szosy łączącej Ubrzeż i Wolę Wieruszycką. Jest ona do dzisiaj wyraźnie widoczna w terenie od południowego-wschodu, można tu podziwiać dorodny szpaler modrzewi, które wyznaczają jej przebieg. Obecnie brama wjazdowa do dworu w Wieruszycach znajduje się po zachodniej stronie wzgórza.

Budynek uległ kilkukrotnym przebudowom, jedna z nich nadała mu renesansowy wygląd. Kolejna poważna zmiana zaszła w dwudziestoleciu międzywojennym, gdy zamurowano wejście od strony północno-zachodniej i zmieniono wielkość otworów okiennych, lecz nie wstawiono ani drzwi, ani okien, to odbyło się dopiero w latach 60. XX w.

Po wybudowaniu obok dworu obronnego klasycystycznego dworku w XIX w., stary budynek przestał być wykorzystywany jako mieszkalny, posłużył za wozownię i spichlerz. Jednak poważne zniszczenia powstały w wyniku pożaru w 1914 roku, gdy mieszkali w nim żołnierze.

W czasie II wojny światowej dwór obronny w Wieruszycach nie ucierpiał, już wcześniej był w złym stanie. Do obecnych czasów nie zachowało się południowe skrzydło, którego obrys widać od frontu, znajduje się na nim taras.

Dworek w Wieruszycach

Zagłębiając się w historię posiadłości można dowiedzieć się, że poza obecnie widocznymi zabudowaniami, istniał tu jeszcze XIX-wieczny dwór klasycystyczny, niestety pozostała po nim jedynie kupa gruzu.

Na przełomie XVIII i XIX w. Wieruszyce należały do Sądu Grodzkiego. W 1830 roku majątek kupił kapitan Wojsk Królestwa Polskiego – Ferdynand Meissner, po którym dobra odziedziczył jego syn Wacław – to właśnie on zbudował tutaj wielopokojowy, parterowy dwór na wysokiej podmurówce. Od strony południowej zdobił go ganek wsparty na dwóch kolumnach.

Dworek w Wieruszycach niestety nie przetrwał II wojny światowej. W 1945 r. budynek został zbombardowany przez nacierające wojska sowieckie i spalony. Resztki widoczne są między dworem a stajnią, zarysowuje się tam niewielkie wzgórze. Dawniej między dworkiem a dworem przebiegała droga dojazdowa do majątku.

Gdy zbudowano dworek stary dwór obronny utracił funkcję mieszkalną, zamieniono go na wozownię i spichlerz.

Ogrody zamku w Wieruszycach

W latach 60. XVI wieku, gdy dwór w Wieruszycach uzyskał cechy typowej renesansowej budowli, powstał przy nim uporządkowany ogród, wcześniej przy budynku były wyłącznie sady. W tym celu zaaranżowano południowo-wschodnią część wzgórza, która łagodnie opada w stronę grodziska. Stworzono 4 tarasy, które widoczne są w terenie do dzisiaj. Poszczególne tarasy obwiedzione były szpalerami grabowymi, a od północy osłaniał je rząd lip. W 1847 roku oznaczone było 6 kwater ogrodu w stylu włoskim, który graniczył z parkiem krajobrazowym przechodzącym w leśny. Według katastru z 1897 roku ogród miał 8 kwater.

 Wyjątkowe w tym założeniu jest to, że kierunek starasowania nie pokrywa się z kierunkiem otwarcia ogrodu na szeroki widok. Tarasy utworzono na południowo-wschodniej stronie wzgórza, zaś szeroki widok dla majątku otwiera się na południowy-zachód.

Resztki założenia ogrodowego można wypatrzeć do dzisiaj, a to dzięki próbie rekonstrukcji w 1975 roku, której projekt wstępny wykonał prof. dr Janusz Bogdanowski w 1973 r. Udało się odnowić przebieg ścieżek i przyciąć grabowe szpalery i bindaże (są to posadzone po dwóch stronach ścieżki drzewa lub pnącza, które splatają się nad drogą tworząc zielone sklepienie). Niestety w wyniku wyczerpania się funduszy, nie udało się przeprowadzić pełnej rekompozycji.

Powstawanie ogrodu przy dworze w Wieruszycach podzielono na kilka faz:

• XVIII w. zespół ogrodów i sadów.
• Koniec XVIII w. ogród włoski.
• 1. poł. XIX w. rozbudowa o park krajobrazowy przechodzący w leśny.
• Koniec XIX w. przekomponowanie naturalistyczne również w obrębie ogrodu.

Budynki w majątku w Wieruszycach

Cały przylegający do dworu teren jest objęty ochroną i traktowany jako zabytek. Na zespół dworsko-parkowy składają się dwór obronny i XIX-wieczne zabudowania folwarczne: drewniano-murowany czworak na wysokiej podmurówce, murowana stajnia, murowany spichlerz.

Przed stajnią jest duży staw, który prawdopodobnie służył do pojenia zwierząt gospodarskich. Teren jest zadbany.

Kalendarium dworu w Wieruszycach

• Po raz pierwszy wieś Wierosice wymieniono w 1267 roku. W 1306 roku Władysław Łokietko nadał Marcinowi synowi Zbigniewa dziedziczną wieś Wieruszyce wraz ze wszystkimi pożytkami, czyli wszelkimi dobrodziejstwami jakie te tereny posiadały. W kolejnych wiekach dobra kilkukrotnie zmieniały właścicieli:
• W XV w. właścicielem był Bartłomiej herbu Starża (starża jest rodzajem topora).
• Od XVI do połowy XVIII w. dwór przeszedł na własność Wieruskich herbu Drużyna (Szreniawa bez krzyża). Prawdopodobnie w 1531 roku ukończono budowę późnogotyckiego dworu obronnego, w który wbudowana została wieża.
• W latach 60. XVI w., za Jana Wieruskiego, dwór uzyskał cechy typowej rezydencji renesansowej. Dodano do niego widokową galeryjkę, która nie dotrwała do czasów współczesnych. Dwór wzbogacono renesansową kamieniarką okienną i kamiennymi portalami z herbem Drużyna (często określanym jako Szreniawa).
• W 1637 r. majątek przeszedł na własność córek Stefana Wieruskiego – po lewej stronie drzwi wejściowych można wypatrzeć niewielki herb Drużyna z jego inicjałami.
• W 1746 r. dobra znowu zmieniły właściciela, tym razem wszedł w posiadanie Ołtarzewskich. Lustracja majątku z tego okresu podaje "W tymże dworze sadów pięć, pierwszy przy kamienicy ponad ulicą ciągnący się, drugi ex opposite tejże ulicy, trzeci w ogródku małym przy samym przyczółku budynku”.
• W latach 1779-1782 r. majątek wyglądał podobnie jak dzisiaj, był tu dwór obronny i zabudowania gospodarcze w obecnym układzie.
• Na przełomie XVIII i XIX w. Wieruszyce należały do Sądu Grodzkiego, od którego majątek odkupił w 1830 roku Ferdynand Meissner.
• Po Ferdynandzie majątek odziedziczył jeden z jego trzech synów – Tytus, który ożenił się z Antoniną Padlewską z Gaja. Niestety Tytus umarł bezdzietnie. Antonina wyszła za mąż za Macudzińskiego z Kopaliny.
• W czasie I wojny światowej w starym dworze obronnym stacjonowali żołnierze, w tym czasie jego część spłonęła, do dzisiaj nie został odbudowany w pełni – taras przed wejściem powstał na ruinie budynku.
• W 1928 roku majątek odziedziczył od swojej chrzestnej – Antoniny z Padlewskich – Szymon Padlewski, utracił go dopiero w 1945 roku. Majątek składający się ze 150 ha ziemi i 100 ha lasu rozparcelowano. W czasie wojny w dobrach znajdował się jeszcze młyn wodny, lecz został przed końcem wojny sprzedany.
• Wpis na karcie zabytków z IX 1959: "Obiekt w ruinie. Wymaga opiekuna społecznego, aby uniknąć dalszej dewastacji". Oznaczenie stopnia zniszczenia: 80%.
• W latach 60. XX wieku zabytkowy dwór obronny był ruiną. Stały tu same ściany pożerane przez roślinność. Staraniem ówczesnego wojewódzkiego konserwatora zabytków z Krakowa dr Hanny Pieńkowskiej częściowo odnowiono budynek, nakryto go gontowym dachem.
• W 1980 roku majątek zakupił Budostal III – Kraków, w umowie zobowiązywał się do odbudowy dworu obronnego i utrzymania pozostałych zabudowań folwarcznych, jednak kryzys ekonomiczny sprawił, że firma nie była w stanie podołać finansowo przedsięwzięciu.
• W 1981 r. majątek zakupił architekt Marek Skrzyński i do dzisiaj dwór w Wieruszycach wraz z innymi budynkami i parkiem jest własnością jego rodziny.

Dorzucam jeszcze jako ciekawostkę wpis o Wieruszycach ze „Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XIII” pod red. Bronisława Chlebowskiego z 1893 roku.

Wieruszyce, 1306 r. Wierusice, u Długosza (L.B., I, 125) Wyeruszyce, wieś w powiecie bocheńskim, parafia rzymskokatolicka w Łapanowie. Wieś leży w zagięciu Stradomki (dopływ Raby) i przy gościńcu łączącym Wieliczkę z Limanową. Położenie wyniosłe, podgórskie, lesiste. Liczy wraz z obszarem dworskim (Tyt. Meysnera) 29 domów i 160 mieszkańców, 153 rz.-kat. i 7 izr. Posiadłość większa, ma młyn wodny i tartak, 245 morg roli, 12 morg łąk, 1 morga 200 sążni ogrodu, 11 morg pastwisk, 36 morg lasu, 18 morg nieużytków i 1 morga 12 sążni parcel budowlanych. Posiadłość mniejsza 48 morg roli, 9 morg łak, 11 morg pastwisk i 3 morgi lasu.
W 1306 r. Władysław Łokietek nadał tę wieś Marcinowi, synowi Zbigniewa w nagrodę za usługi (Kodeks Małopolski, I, 163). W XV w. był dziedzicem Bartłomiej herbu Szarża, wieś miała 3 łany kmiece, 2 zagrody, karczmę i młyn.
W 1581 r. (Pawiński, Małopolska, 55) Wieruski Wincenty płacił tu od 7 zagród z rolą, 1 bez roli i 1 rzem. Graniczny na południe z Ubrzeziem, na wschód z Cichawką, a na północy z Wolą Wieruszycką.

Dwór obronny w Wieruszycach – informacje praktyczne

• Zwiedzanie możliwe jest tylko raz w roku w czasie Dni Ziemi Bocheńskiej. Na co dzień dwór jest zamknięty, jest to własność prywatna, w której wypoczywają właściciele, więc najlepiej nie zakłócać ich spokoju. Jednakże jeśli podejdziesz pod bramę i właściciele będą na miejscu i zobaczą Cię, mogą umożliwić obejrzenie zabudowań z zewnątrz – wszystko zależy od ich dobrej woli. Ogrody tarasowe i stara droga nie są ogrodzone, są dostępne od strony grodziska w Wieruszycach, można od tej strony zobaczyć zamek.
• Droga do głównej bramy zespołu dworsko-parkowego znajduje się na południowo-zachodniej części wzgórza.
• Na wzgórzu poniżej zamku można zwiedzić grodzisko stożkowate, współrzędne: 49.86848, 20.32801. Samochód można zostawić przy krzyżu na skrzyżowaniu drogi do dworu w Wieruszycach z drogą Ubrzeż – Wola Wieruszycka.

Zamek Wieruszyce – współrzędne GPS: 49.86975, 20.32375

Do opracowania tego tekstu korzystałam z tekstów:
Barbara Michońska, "Ewidencja parków i ogrodów Wieruszyce", Stowarzyszenie Naukowo-Techniczne Inżynierów i Techników Ogrodnictwa. Zespół Rzeczoznawców Warszawa, Kraków, 1979/1980 r.
Andrzej Kalemba, "Ewidencja zabytkowego parku Wieruszyce", Wydział Ochrony Środ. Gosp. Wod. i Geol., 1987